بەرایی:

 ئەم زەنجیرە یادداشتە دەیەوێت جیا لە ئاماژە بە رەوتی سەرهەڵدانی دیاردەی رۆشنبیریی ئێران، گوتاری چوار نەسڵ لە رۆشنبیرانی[1] ئەم وڵاتە بخاتە بەرباس و روونکردنەوە بەو ئامانجەی ئەم  یادداشتانە  دەلاقەیەک بێت بۆ ئەوەی ئێران و فەرهەنگی سیاسی و ڕۆشنبیری ئەم وڵاتە، بناسرێت.

دیارە جیا لەوەی کورد بەشێکە لە ئێران و مێژووەکەشی گرێدراوی مێژووی ئەم وڵاتەیە، دەمێک ساڵە گوتاری سیاسی و ڕۆشنبیری ئێران، لە سەر کەش و هەوای سیاسی و فەرهەنگی هەرێمی کوردستان، کاریگەری بەرچاوی ناوە و ئەم کاریگەرییەش دیارە بەردەوامە و تەنانەت بەرەوو دەستێوەردان، هەنگاوی خێرای ناوە و لەمڕوەووە، ئەم زەنجیرە یادداشتە وەک سەرەتاییەک بۆ ئاشنابوون لە گەڵ فەرهەنگی سیاسی و رۆشنبیری ئەم وڵاتە خاوەن نفوەزە و دەسەڵاتە لە هەرێمی کوردستان سەیر بکرێت.

هەر لەم ئاراستەیەدا، ئەم زەنجیرە یادداشتە دەیەوێت، سەرەتا، باس لە زەمیینە و هۆکارەکانی سەرهەڵدانی رەوتی ڕۆشنبیری ئێران بکات و دواتر خوێندنەوەیەکی تا ڕادەیەک ورد بۆ ناساندن چوار نەسڵ لە ڕۆشنبیرانی ئێران و گوتاری زاڵی ئەم ڕۆشنبیرانە بکات و باس لە سەرەتای ئاشناییەتی و پێوەندی لە گەڵ رۆژئاوای مودێرن لە رێگەی گەشتنامەنووسانی ئێرانیەوە بدات و هاوکاتیش ئاماژە بە هۆکارەکانی ناچاربوونی ئێران بە لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا بکات و لە دریژەشدا باس لە چوار نەسڵ لە ڕۆشنبیرانی ئێرانی و گوتاری زاڵی رۆشنبیری ئەم وڵاتە بکات.

پێشەکی:

 له سەردەمی پاشاییەتی بنەماڵەی قاجار[2](١٩٢٥ - ١٧٩٧)، ئێران ڕووبەڕووی رۆژئاوای مودێرن دەبێتەوە و بە واتایەک له گەڵ شارستانییەت و كەلتوورێكدا ڕووبەروو دەبێتەوە كه ناسینی جیهان و زاڵبوون به­ سه­ر جیهاندا، دوو تایبەتمە­ندی سەرەکی ئەم کەلتوورەیە (بهنام،١٣٨٦:٣)

كاریگە­ری و دزە­کردنی رۆژئاوای مودێرن له ئێراندا، پاش شكست­هێنانی ئەم وڵاتە لە دوو شەڕی  لە گەڵ رووسیا و سه­پاندنی دوو رێكه­وتنامه­ی گوڵستان(١٨١٣)و توركەمانچای (١٨٢٨)دەستی پێكرد ، پاش ئەم دوو شەڕە، ئێران ناچاربوو بەشێکی بەرچاو لە خاکی باکووری وڵات، ڕادەستی رووسیا بکات، هەر بەمبۆنەوە واتە پاش دوو شکست و دوو رێکەوتنامەی قورس، لە لایەن بەشێک لە دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی ئەم وڵاتەوە، هەست بە سەرهەڵدانی هێز و فەرهەنگ و شارستانییەتێکی تەواو نوێ کرا و لە بەرامبەر ئەم هێزەدا، کەوتنە هەڵوێستەگرتن و ئەمە لە بنەڕەتدا  پەرچە­كردارێک له هەمبەر هێرش و بۆچوونی داگیرکه­رانەی ڕۆژئاوای مودێرن بوو(وحدت،١٣٨٥ :١٨)

کەواتە یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران لە گەڵ مودێرنیتە، بەرهەمی شکستی عەسکەری و لە دەستدانی خاک و هەستکردن بە دواکەوتوویی لە بەرامبەر ئەم فەرهەنگە نوێیە بوو و  هەرلێره­وه چیرۆکی رۆژئاوادژی و رۆژئاواخوازی و یا بە واتایەکی­تر پەرچەکرداری دژبەیەک لە ئاست رۆژئاوادا ده­سپێدەكات و ئیتر چۆناییەتی پێوەندی و ڕووبەڕووبوونەوە­ له گەڵ رۆژئاوا، دەبێتە نیگەرانی سەرەکی بەرپرسان،سیاسەتمەداران  و بێرمەندانی ئێران و بە واتایەکی دیکە ئەم پرسە دەکەوێتە ئەولەویەتای هەموو بەرنامەکانی سیاسەتمەدارانی ئەم وڵاتە و لێرەوە ئەو پرسیارە چارەنووسسازە دێتە ئاراوە، ئەرێ دەبێت بەرامبەر ئەم فەرهەنگە بوەستێنەوە یان ئەوەی بۆ بەهێز بوون و پێشکەوتن، لاسایی ئەم فەرهەنگە نوێیە بکەنەوە؟

لە شاری تەورێز وەک دووەم ناوەندی دەسەڵات لە ئێراندا، بریاری ئاشنابوون لە گەڵ ئەم فەرهەنگە و هەوڵ بۆ پێشکەوتن دەدرێت و لەمڕووەوە  هەناردنی یەکەم وەجبەی گەنجان لە ئێرانەوە لە پێناو ئاشنابوون لە گەڵ ئەم فەرهەنگە ئەدرێت و بەستێن بۆ نووسینی گەشتنامەی رۆژئاوا و بەواتاییەک ناسینی ئەم فەرهەنگە و هەروەها هاوردەکردنی یەکەم ئامرازی مودێرن واتە چاپخانە  و یەکەم رۆژنامە بە زمانی فارسی ساز دەبێت.[3]

جیا لەمەش یەک لە ئەنجامە دیار و زەقەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئێرانی سەردەمی قاجار  لە گەڵ شارەستانییەت و كەلتووری نوێی رۆژئاوا کە به مودێرنیته ناسراوە، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە کۆمەڵگەی ئێران بوو کە بە مونەوەر یان رۆشنبیر ناسراوە،  کەواتە سەرهەڵدانی چینی نوێی رۆشنبیران لە ئێراندا، بەرهەمی ئاشنابوون بە فەرهەنگی رۆژئاوا  و پێوەندی « لە گەڵ رۆژئاوا»دا بووە (آبرهامیان،١٣٧٧ :٧٩ ) لێرەوە دەکرێت بانگەشەی ئەوەش بکرێت، یەک لە درەنجامەکانی ڕووبەڕووبوونەوە و  پێوەندی لە گەڵ رۆژئاوا، سەرهەڵدانی چینی نوێی «مونەوەران یا رۆشنبیر»ان بووە.[4]

یەکەم بەرەی«مونەوەران»ی ئێران جیا لە کاریگەری بەرچاوی گوتاری زاڵی «ئەستەمۆڵ» و «باکۆ»ی ئەو سەردەمە، بەرهەمی گەشت بۆ رۆژئاوا بە تایبەت بۆ بەریتانیا و هەروەها هاودەمی لە گەڵ ئینگلیزییەکانی هێندستان بوو، ئەم چینە لە رێگەی نووسینی گەشتنامە­­کانەوە، بۆ یەکمجار باسیان لە جیهان و کلتوورێکی تەواو نوێ و جیاواز کرد کە وەک  نموونە و سەرچەشنی پێشکەوتن پێناسە دەکرا  و کۆمەڵگەی ئێرانی بۆ یەکمجار لە رێگەی ئەم گەشتنامانەوە  لە گەڵ دیاردە و چەمکە نوێیەکانی رۆژئاوایی وەک ئازادی، حکوومەتی یاسا، پەرلەمان، زانکۆ و بانک و...ئاشنا بوون.

 «حیران نامەی»ی مونشی ئیعتیسامەدین(١٧٦٥)، «گەشتنامەی مێژووی نوێ» مونشی ئیسماعیل (١٧٧٢)« توحفەتول عالەم » عەبدوللەتیف شوشتەری (١٨٠١)، «گەشتی رێگەی تالبی بۆ هەرێمی فەرەنگ» میرزا  ئەبۆ تالبی ئەسفەهانی(١٨٠٣) « حیران نامەی »ی­ میرزا ئەبۆلحەسەن خانی ئێلچی (١٨٠٩) «داستانی جیهان نوێ»ی ئەحمەدی بێهبەهانی(١٨١٤) «هۆکاری گەشتی» میرزا ئەحمەدی هادی عەلوی شیرازی(١٨١٣) «تاک نامەی» داوودخانی ئەرمەنی(١٨١٤) «گەشتنامەی هەریمی ئازادی» میرزا سالەحی شیرازی(١٨١٩)«گەشتنامەی خەسرو میرزا بۆ پێترزبۆرگ»(١٨٢٤) «گەشتنامەی رەزا قولی میرزا بۆ ئینگلیز» (١٨٣٦)« گەشتنامەی» ئاجودان باشی(١٨٣٧)،گەشتنامەی سێفولمۆلک(١٨٥٩)«سەرچاوەی روداوەکان» ی ئەمین دولە(١٨٥٨) و«گەشتنامەی حاجی سێیاح بۆ فەرەنگ(١٨٥٩) لە رێزی گرنگترین و کاریگەرترین گەشتنامەکانی ئەم سەردەمە بوون کە لە ئاشناکردنی ئێرانییەکان لە گەڵ ئەندیشە و چەمک و ئامرازی مودێرن و بەتایبەتی سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەری ئێرانی ڕۆڵی بەرچاو و چارەنووسسازیان هەبوو کە لێرەدا بە گرنگترینی ئەم گەشتنامەنووسانە و هەروەها گوتاری ئەم گەشتنامەنووسانە ئاماژە دەدرێت.

١)گەشتنامەنووسانی ئێرانی و سەرەتای سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەری ئێرانی:

سەیید عەبدول لەتیفی شوشتەری، میرزا  ئەبوو تالبی ئەسفەهانی، ئەبۆلحەسەن خانی ئیلچی و میرزا ساڵحی شیرازی لە بەناوبانگ­ترین و کاریگەرترین گەشتنامە نووسانی ئێرانین کە لێرەدا، ڕاو و بۆچوونەکانیان دەخرێتە بەرباس.

سەیید عەبدول لەتیفی شوشتەری: (١٨٠٥ – ١٧٥٩)

عەبدول لەتیفی شوشتەری لە شاری شوشتەری سەر بە پارێزگای خووزستانی ئێران لە دایک بوو. پاش فێربوونی وانە سەرەتاییەکانی زانستی ئەستێرەناسی بە شێوازی سونەتی لە شارەکانی ئێران و عێراق، سەرقاڵی ئەستیرە ناسی دەبێت و دواتر و پاش ماوەیەک و بە مەبەستی درێژە پێدان بە خوێندنی ئەم زانستە و هەروەها کاروباری بازرگانی روو دەکاتە هیندستان .

هاودەمی لە گەڵ ئینگلیزییەکانی ‌هیند و هەروەها ئاشنا بوون لە گەڵ دیاردە مودێرنەکان و مێژووی رۆژئاوا لە رێگەی ئینگلیزییەکانی ‌ دانیشتووی هیندستانەوە، هاندەربوونی  بوون بۆ ئەوەی  بیر لە ناسینی ئەم کەلتوورە نوێیە و هەروەها هەوڵ بۆ شارەزاکردنی ئێرانیەکان لە گەڵ ئەم کەلتوورە بدات و لەم ئاراستەیەدا، نووسینی «گەشتنامەی توحفەتول عالەم» بەم مەبەستانە واتە ئاگاکردنەوە و ئاشنا کردنی ئێرانییەکان لە گەڵ مودێرنیتە و دەسکەوتەکانی دونیای رۆژئاوا دەدات. شوشتەری پاش چەندین ساڵ سەرقاڵبوون بە نووسینی گەشتنامەی« توحفەتول عالەم»یان «دیاری جیهان»، لە هیندستان کۆچی دوایی دەکات.(اقا احمد کرمانشاهی ،١٣٧٢ :٢٣٧ )

شوشتەری لە رێزی ئەو گەشتنامەنووسانەیە کە قەت گەشتی بۆ رۆژئاوا نەکردوەو و گەشتنامەکەی هەروەها کە ئاماژەی پێدرا، بەرهەمی هاودەمی و هاونیشینی لە گەڵ رۆژئاواییەکانی هیند و بە تایبەت ئینگلیزییەکانی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە بوو، کەواتە سەرەڕای ئەوەی گەشتی رۆژئاوای نەکردوە، بەڵام  یەکەم کەس بوو لە ئیراندا، زانیاری وردی سەبارەت بە ژمارەیەک لە رووداوەکانی رۆژئاوا و  هەروەها دیاردە مودێرنەکانی خستە بەر دەست ئێرانییەکان و ئەوانی لە گەڵ مودێرنیتە و دیاردەکانی مودێرنیتە ئاشنا کرد.

شوشتەری نزیکی (٢١٢) ساڵ لەمەو پێش و ئەو کاتەی کە لە وڵاتانی رۆژهەڵاتدا باسێک لە تازەگەری و داهێنان و چاکسازی نەبوو و دەسەڵاتداران وەک ئاژەڵ سەیری  هاووڵاتیان دەکرد و خەڵکیان بە«ڕەعییەت» ناودەبرد و بە واتاییەک باسێک لە مافی ئینسان نەبوو و دیاردە و چەمکی وەک زانکۆ، دەوڵەت، ئەنجومەنی وەزیران، پارک، بانک،بیمە،رۆژنامە،هەڵبژاردن،دەنگدان و هەزاران دیاردە و چەمکی مودێرنی دیکە بۆ خەڵک و تەنانەت بۆ دەسەڵاتدارانی هەموو رۆژهەڵات، نامۆ و سەرسووڕهێنەر بوون، شوشتەری کۆمەڵێک زانیاری وردی سەبارەت بە هەندێ لە روداوەکانی رۆژئاوا وەک، دۆزێنەوەی ئەمریکا، شوڕشی فەرەنسە (طرقی،١٣٨٠ :٢٠٨) و هەروەها چەمک و دیاردەی مودێرنی وەک دەستوور و پەرلەمان،سیستەمی مەشرووتییەت و یانەی عەدالەت (سیستەمی مۆدیرنی دادوەری) (طباطبایی،١٣٨٢ :٢٤٣) و هەروەها پارەی قاقەزی، بانک و بیمە، ناساندنی شاری لەندەن و خزمەتگوزاری شارەوانی لەندەن لە بواری رێگەوبان، خوێندنگا، دروستکردنی شەقام ، نەخۆشخانە ،(شوشتەری،١٣٦٣:٢٩٤) رۆژنامە، ئەرکی رۆژنامەوانی، ئازادی رادەربرین، بایەخی ئازادی،  مانای یەکسانی،دەسەڵاتی یاسا (هەمان:٣١٥) دەدات و لەم ڕێگەوە خەڵکی خوێندەوار و دەسەڵاتداریی ئیرانیی لە گەڵ ئەم چەمک و دیاردانەدا ئاشنا دەکات و گرنگتر لە هەمووشیان ، ئێرانییەکان بەرو فێربوونی ئەم چەمک و هێنانی ئەم  دیاردە و ئامرازە نوێیانە هان ئەدات.

بە رای شوشتەری رەوتی نۆی رۆژئاوا واتە مودێرنیتە لە (٣٠٠ ) ساڵ لەمەوە پێش دەستی پێکردبوو و فەیلەسووفانی ئینگلیزیی دەسپێشخەر و دامەزرێنەری ئەم سامانە نوێیە واتە سامانی مودێرنیتە بوون. شوشتەری هەروەها پێوابوو لە رەوندی ئەم سێ سەد ساڵەدا، ئەوندە تازەگەری وداهێنان و شتێ سەیر و سەمەرە کراوە کە تەنانەت ناکرێت بنووسرێت تا بگاتە ئەوەی ئێمەی رۆژهەڵاتی خۆمان ئەم شتانە دروست بکەین و فێر بێن و لەمبارەوە دەنووسێت:« [رۆژئاوا]ییەکان سێ سەت ساڵە بە وردی و رژدی خەرێکی کاروباری دا‌هێنان و دروستکردن و ئەندێشەی بەرێوبەردنی دونیان، لەم دەرفەتە کورتەدا، ناکرێت ئەمانەی هەمووی بنووسرێتەوە(هەمان:٥٥٢ )

شوشتەری لە گەشتامەکەیدا، هەروەها باس لە پەرلەمان و ئەرکی پەرلەمان، چوونییەتی کاری دادگا، چوونییەتی بەرێوەبەردەنی شاری لەندەن،دیمەنی گشتی شاری لەندەن و پارکەکانی لەندەن (هەمان:٥-٢٦٢)، ئەنجومەنی راوێژکاری و دادوەری (هەمان:٨٨-٢٧٧)و هەروەها روانگەی «نیوتون» سەبارەت بەخولانەوەی  زەوی و زوور شتی تر دەکات و پێواییە ئێران دەبێت بە وردی ئاگاداری بارودۆخی رۆژئاوا بێت،

رەنگە بکرێت باس لەوە بکرێت، دوو شت لە گەشنتامەکەی شوشتەری زۆر گرنگە، یەکەم، ئاماژەدان بە چیرۆکی پێشکەوتنی رۆژئاوا. ئەو پێواییە، گوڕانی پێوەندی نێوان کەلیسە و دەوڵەت و سەربەخۆبوونی دەزگا دەوڵەتییەکان لە دەزگا ئایینیەکان، هۆکاری سەرەکی پێشکەوتنی رۆژئاوا و سەرهەڵدانی (مودێرنیتە)  بووە (هەمان:٣٩٢) بە واتایەکی­تر شوشتەری سەرەتای دەسپێکردنی شۆڕشی تازەگەری لە رۆژئاوادا، دەگرێنەتەوە  بۆ سەردەمی رزگاربوونی دەسەڵاتی دەوڵەت لە کەلیسە و لێرەوە بە راشکاوی ئاماژە دەکات،ئێرانیەکان دەبێت لە سەروی هەموو شتێ،دەسەڵاتی ئایین لە دەسەڵاتی دەوڵەت جیابکرێتەوە و ئەم بریارە لە ئەدەبیاتی سیاسی ئێراندا گرنگ و چارەنووسساز بوو.

دووهەم: ئاماژەدان بە بایەخی و گرنگی دیاردە و چەمکی مودێرنی وەک رۆژنامە و چەمکی ئازادی رادەربڕین، وەک نموونە نزیکەی (٢٢٠) ساڵ لە مەوە پێش، شوشتەری بە وردی ئاماژە بە بایەخی رۆژنامە وچاپەمەنی دەدات و لەمبارەوە دەنووسێت:« ئازادی رادەربەڕین و  گەشەسەندنی چاپەمانی و راگەیاندەنی ئازاد، رۆڵی سەرەکیان لە دامەزرانی شارستانییەتی نوێ رۆژئاوا بووە» و لەم بارەوە و سەبارەت بە پێناسە کردن و ناسێنی رۆژنامە و کاری رۆژنامە، دەنووسێت:« هەر حەفتە، هەواڵی وڵات لە کاغەزدا بە رێژەی ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ژمارەدا  چاپ دەکەن و لە سەرانسەری وڵاتدا بڵاوی دەکەنەوە  تا سەرجەم هاوڵاتیەکان  لە بارودۆخی وڵات ئاگادار بکرێنەوە و لەم رۆژنامەیەدا ئەو  بەرپرسە حکوومیانە کەوا  کاری خراپیان کردەوە، دەکەونەبەر رەخنە و سەرنجی هاوڵاتیان» (هەمان:٢٩٨)

بەگشتی شوشتەری پێواییە، رۆژئاوا لەم ماوەیەدا ئەوەندە پێشکەوتووە کە مرۆڤ سەرسام دەبێت و ئەویش ئەوەندە سەرسام و حەیرانی پێشکەوتن و تازەگەری رۆژئاوا بووە کە تەنیا گێرانەوە و پێناسەکردن و ناساندنی ئەم چەمک و دیاردانەی لە تواناو ئەستۆی  خۆیدا بینیوە.

بەم شێوەیە شوشتەری دەبێتە یەکەم کەس کە چیرۆکی پێشکەوتنی رۆژئاوا بۆ ئیرانییەکان دەگێرتەەوە و خەڵکی ئەم وڵاتە بە تایبەت سیاسەتمەداران و خوێنەران لە گەڵ چەمکی مودێرنە ئاشنا دەکات و هانیان ئەدات بیر لە رۆژئاوا و دیاردەکانی بکەنەوە و هەوڵی هێنان و هاوردەکردنی ئەو دیاردە و ئامرازانە بدەن.

میرزا  ئەبۆ تالبی ئەسفەهانی(١٨٠٥-١٧٥٣ )

                                        بە بەهرەبردن لە ئازادییەکانی [رۆژئاوا] ئەوەندە ئاسوودەم، وەک ئەوەی هەزاران مەن  بار لەسەر شانەم لابرابێت، ئەوەتا ئیستە گەیشتمە ئازادی و رزگاری(طالبی،١٣٨٣ :٢٣١)    

تالبی لە هیندوستان لە دایک دەبێت، باوکی  بە رەگەز لە تورکەکانی دانیشتووی ئەسفەهان بوو کە لە سەردەمی نادرشای ئەفشاردا بە هۆی هەڵەیەک، تووشی مەترسی کوشتن دەبێت و بۆ هیندستان هەڵدێت. شارەزایی  لە کاروباری دارایی و حساباتدا ، دەرفەتی بۆ ساز دەکات لە لای ئێنگلیزییەکان وەک بەرپرسی حەسابات دابمەرزێت. پاش مەرگی باوکی وەک سەرپەرشتی بنەمالە و جێنشینی لای ئینگلیزییەکان خەریکی کار دەبێت. بەڵام پاش ماوەیەک لە گەڵ چەند کەساییەتیەکی نێو کۆمپانیەکە  تووشی کێشە دەبێت و بە پێشنیاری هاورێ ئینگلیزێکانی، بە بیانووی «وەرگرتنەوەی ماف لە گەورەبەرپەرسانی کۆمپانیا لە لەندەن» گەشتی لەندەن دەکات.

تالبی روانین و تێبینیەکانی خۆی لەم گەشتە لە کتێبیکدا و لە ژێر ناوونیشانی «مەسیری تالبی» دەنووسێتەوە  وئاماژە بەوە دەکات، ئامانجی لە نووسینی ئەم گەشتنامەیە ئەوەیە موسەڵمانەکان  لە گەڵ پیشکەوتنی رۆژئاوا و  دیاردە سەرسوڕهێنەرەکانی ئاشنا بکات و لەمبارەوە دەنووسێت: « گەیشتمە ئەو باوەڕەی بەسەرهاتی ئەم گەشتە بنووسم و  دیاردە جوانەکانی ئەو وڵاتە باس بکەم بۆ ئەوەی خەڵکی موسەڵمان بەو یاسا و ڕێسا و شتە سەرسورهێنەرانە بناسێنم  کە تا ئێستا نەیاندێوە و پێیان نەزانیوە، بەڵکۆ ئەوانێش لەم هەموو دیاردە جوانەی کەوا دژایەتیان لە گەڵ یاساکانی ئیسلامدا نییە، بەهرە ببن و چێژ وەربگرن». (طالبی:١٢ -٧ )

لەم گەشتنامەیدا، تالبی ئاماژە بە چەمک و دەستەواژە و ئامرازی وەک:«یوونیوەرسێتی»، «ئسکۆڵ»،«بەنکهەوس»،«نیۆزپەیێر»،«کابینەی وەزیران، پەرلەمان و دەستوور»و هەروەها ئازادی ژنان و ئامادەبوونی بوونیان لە فەزای گشتی(public Sphere (دەدات  بۆ ئەوەی کۆمەڵگای ئێران و سەرجەم مۆسەڵمانەکان لە پێشکەوتنی رۆژئاوا  ئاگاداربکاتەوە. (هەمان :٢٤٢-١١٥ )

پێدەچیت لە کۆی ئەو پێشکەوت و چەمک و دەستەواژانە، ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گەشتی و رواڵەتی گشتی دیاردەکان ، تالبی تووشی سەرسوڕمانی دەکات و  دەبێتە هۆی ستایشی کەلتوری رۆژئاوا لە لایان ئەوەوە و هەر لەمڕووەسە،کاتێک تالبی دەگاتە لەندەن، بە بینینی ئەم هەموو شتە جوان و سەرسوڕهێنەرانە بە خۆی وەعد ئەدات کە خەرێکی خوێندن و فێربوون ببێت (هەمان:١٠٧)،بەڵام پاش دیتنی ئامادەبوونی ئازادانەی و بێ  چارشیو و حێجابی ژنی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی، ئەوەندە سەرسام دەبێت ، بەڵینەکەی لە بیر دەکات و بە شێوەیەکی یەکجارەکی  خەرێکی ستایشی جوانی ژنانی رۆژئاوایی و چێژوەرگرتن لە هاودەمیان دەبێت» (هەمان:١٢٨)

سەرسوڕمانی تالبی لە بەرامبەر ئەم دیاردە و دەرکەوتانە و  بەراودیان لە گەڵ رۆژهەڵات و بە تایبەت ئێران کە تەنانەت دیتنی روومەتی ژنی بێ پەچە و نەبوونی ژنی مۆسڵمان لە فەزای گەشتی لەو سەردەمەدا کارێکی زۆر قورس بوو و وەک خەونێک دەهاتە پێش­چاو، بۆیە یەکەم رووبەرووبونەوە و هاونیشینی تالبی لە گەڵ ژنانی رۆژئاوا، دەبیتە هۆی ئەوەی دەنگ بەرز بکاتەوە و  نزیکەی (٢٢٠) ساڵ لەمەوە پێش هاوار بکات:« خوایا ئەمەی بە چاو دەیبینەم، بەڕاست   خەونە یان بێداری؟» (هەمان :١١٠)

پاشنووسەکان:

١) لە ئەدەبیاتی رۆشنبیری و سیاسی ئێراندا سەبارەت بە چەمکی رۆشنبیر و ئەرکی رۆشنبیری لە زۆر لایەنەوە و بە تایبەت لە لایەن بێرمەندان و رۆشنبێرانی رۆژئاوایی و ئێرانییەوە باس و پێناسە و لێکۆلینەوە تا رادەیەک بەربڵا کراوە و دووبارەنووسێنەوەی ئەم باس و پێناسانە وادیارە جیا لە ئاڵۆزکردنی باسەکە کەڵکی ئەوتۆی نابێت، بۆیە لێرەدا تەنیا پێناسەیەک دەخەێنە روو کە مەبەستی ئەم نووسراوە و بە واتایەکی تر مەبەستی ئەم نووسینەوەیە.لێرەدا مەبەست لە چەمکی رۆشنبیر پێناسەکەی «رێچارد هۆفستاتەر» ە. هۆفستاتەر پێیوایە رۆشنبیر کەسێکە:« لێکۆڵێنەوە دەکات،بیردەکاتەوە،گۆماندەکات،تێوردادەرێژێت و لە هێزی بێر و خەیاڵی خوی کەڵک وەردەگرێت» (بروجردی،١٣٨٤:٤٤) بەم پێیە رۆشنبیر کەسێکی خۆێندەوارە کە سەرقاڵی بێرکردنەوەییە و مەبەست و ئامانجی سەرەکی، بەدیهێنانی گۆرانکاری بنەرەتی کۆمەڵایەتی ، سیاسی و کولتۆرییە لە کۆمەڵگای خۆیدا و بۆ ئەم مەبەستەش تەقەلا دەکات و لە پێناوی چاکسازی کۆمەڵگا،بەردەوام ڕەخنەی زانستی ئاراستەی کۆمەڵگا و دەسەڵات بە مانا «فوکۆ»ێیەکەی دەکات.  لای فوکۆ دەسەڵات شتێکی دیار و کورت و پاوانکراوە نییە.بەڵکۆ دیاردەییەکی گشتگیرە کە زانست، شۆناس،کۆمەڵگا و پێگە کۆمەڵاییەتی و تاکەکەسیەکانی ئێمە، بەرهەمی دەسەڵاتن(دریفوس و رابینو،١٣٧٩ :٢٦)

٢) «قاجار» نێوي عەشیرەتێکی تورك ڕەگەزە که له گەڵ هێرش و هاتنی  تورك بۆ ئێران له سەدەکانی یازده‌ و دوازدەی زایینی، له باکووری ئێران نێشته­جێ دەبن و ھاوکات له  گەڵ پێكهێنانی ده­وڵه­تی سەفەوییە (١٧٢٢- ١٥٠١) له سه­ر دەستی شاه ئیسماعیل سەفەویەدا له ساڵی (١٥٠١) به هۆی یارمەتیدانی ‌ ‌شاه ئیسماعیل له‌ دامەزراندنی حكوومه‌تی سەفەوییە، دێنە نێو کایەی سیاسی ئێران و دەبنە  به‌شێك له‌ كایه‌كه‌رانی گۆره‌پانی سیاسه‌تی ئەم وڵاتە. پاش ڕووخانی حكوومه‌تی سەفەوییە له‌ سه‌ر دەستی  ئەفغانە­كان، قاجاره‌كان خوازیاری دامەزراندنی حكوومه­ت و جێنێشینی سەفەوییە‌كان دەبن، بەڵام ناد­رشای ئە­فشار به‌ دامەزراندنی حكومه‌تی ئە‌فشارییه‌ (١٧٥٠ – ١٧٣٦) و دواتر کەریم خانی زه­ند به‌ دامەزراندنی حكومه‌تی زه‌ندییه‌ (١٧٩٤ – ١٧٥٠ ) بۆ ماوه‌ی نیو‌ سەدە، دەبنە رێگه‌ر له‌ به‌رده‌م «قاجار»ییه‌كان. پاش مه­رگی کەریم خان، ئاغا مەحمەدخانی قاجار كه وه­ك  بارمته له كۆشكی کەریم خاندا به‌ دیل گیرابوو، هەڵدێت و له ماوەیه­كی كورتدا عەشیرەتی قاجار یه­کدەخات و لوتفعەلی خانی زەند وەک دوایین شای زه‌ندییه‌كان  شكست  ئەدات و «حكومه­تی قاجارییه»‌ له ساڵی  (١٧٩٤ ) دادەمه‌زرێنیت، ئاغا محەمەدخان پاش دامەزراندنی «پاشاییه‌تی قاجارییه‌»، تارانی كرده پێتەختی خۆی و پاش دوو ساڵ حكمڕانی له‌ كاتی هێرش بۆ سه‌ر  وڵاتی گورجیا كوژرا و فه­تحعه­لی شای برازای بوو به شای ئێران.(اوری،١٣٨٧ :١٨٩ -١٤١ )

سەردەمی فەتحعه­لی شاه(١٨٣٤-١٧٩٩) سەردەمی ڕووبەڕووبوونەوە له گەڵ رۆژئاوای مودێرن و سه‌ره‌تای ده‌سپێكردنی چاكسازی و ڕووكردنەوە‌ییه‌‌ له‌ رۆژئاوا‌ ، بۆیه ئەم سەردەمە له مێژووی هاوچەرخی ئێران به­ یەكێك له گرنگترین قۆناغەكانی مێژووی ئیراندێتە ئەژمار. پاش فەتحعەلی شاه ، محەمەد شای كوڕی (١٨٤٦ -١٨٣٤ ) دەبێت به جێنیشینی و پاش ئەویش ناسرە­دین شاه  بۆ ماوەی (٥٠ ) سال پاشایەتی دەکات و سەردەمی ئه­ویش وەک یەک لە پڕ ڕووداوترین قۆناغەكانی مێژووی ئیران ده‌ژمێردرێت. زاڵبوونی گوتاری رۆشنبیری و سه‌رهه‌ڵدانی یەکەم  چینی بێرمەند و رۆشنبیری ئێرانی بەرهەمی ئەم سه‌ردەمەیە. (اوری،١٣٨٧ :٢٤٤-١٨٩)

موزەفە­رەدین شای كوڕی ناسه‌رە­دین شاه‌ (١٩٠٧ - ١٨٥٢) ، پاش كوژرانی باوكی دەبێتە ‌ پاشای ئیران و له سەردەمی  ئەودا مەزنترین ڕووداووی مێژووی هاوچه‌رخی ئیران واته مەشروتییەت رووئەدات. مەشروتییەت یان ویستی بۆ دەسەڵاتی یاسا، به­رهه­می یه­ك سەدە هەوڵ و  تەقەلای رۆشنبیران و بیرمەندانی ئێرانی لە پێناو بەدەستهێنانی مافی یەکسانی كۆمەڵایەتی ، مافی هاووڵاتی، نۆژه‌نكردنه­وه­ی سیاسی و به گشتی دامەزراندنی حكوومە­تی ده‌ستوور و كەمكردنه‌وه‌ی دەسەڵاتی پادشاه بوو، كه  له‌ دەرنجامدا به ئەمری شاه له ساڵی (١٩٠٦) حكوومه­تی مه‌شروته‌ واته حكوومه‌تی ده‌ستوور ڕاگەیاندرا و پاش ماوەیەکی كورت  یەکەم ده‌ستووری بنەڕەتی ئێران ئامادەكرا و به‌ واژووكردنی لە لایەن پادشاوە ، یەکەمین خولی پەرله­مانی ئیران له ساڵی (١٩٠٦) كرایه­وه و چه­ند رۆژ پاش واژووی به­ڵگه­ی سیستەمی مه­شرووتییه­ت، شاه به هۆی نەخۆشیەوە  كۆچی دوایی كرد و محەمەد عه­لی شای كوری بوو به‌ جێنێشینی .زێدەرەوی مەشرووتەخوازن و سەرهەڵدانی  بێ ئاكامی شەڕەقسە و دادرێژی له‌  پەرلەمان  و هەروەها  گەشەسەندنی توندوتێژی له  لایەکەوە و سرشتی دكتاتۆرانەی شاه له لایەکی دیکەوە  بووه هۆی داخرانی پەرله­مان و كوشتن و گرتن و دوورخستنەوەی رۆشنبیران و مەشرووتخوازن و به واتایەکی دیکە بووە هۆی كۆتایی  مەشروتییەت و سەرهەڵدانی دووبارەی دكتاتۆری.بەڵام بەرخۆدانی خه­ڵكی ئازه­ربایجان، بووه هۆی شکستی شاه و لایه­نی دكتاتۆری و سەرکەوتنی دووبارەی  مەشروتەخوازان و دەرنجام  وادارکردنی محەمەد عه­لی شاه بە کشانەوە لە تەختی پاشایەتی ئێران لە له‌ ساڵی ١٩٠٩ .(آبراهامیان،١٣٨٤ :١١٧ -٧٩ )

مەشروتەخوازان له باتی محەمەد عه­لی شاه ،كوڕەکەی واته‌ ئەحمەد شای تەمەن دووازده‌ی ساڵەیان كرد به شای ئیران. چاوەڕوانی دەکرا ئه­م جاره حكوومه­تی یاسا و مەشروتییەت سه­ر بکەوێت بەڵام  جارێكی­تر ڕەوتی بازنه­ی دكتاتۆری، شۆڕش، بشێویی لە مێژووی ئێراندا  سه­ری هه­ڵدایەوە  وبەستێن  بۆ سه‌رهه‌ڵدانی دكتاتورییه­تی نوێ واته ره­زا شای پاله‌وی سازكرا.

 به گشتی کەش وهەوای شەڕی یەکەمی عالەمی، قەیرانی ئابووری و وشکەساڵی و نەمانی ئاسایش و پەرەسەندنی تاڵان و نائەمنی و مەترسی دزە‌كردنی كۆمۆنیزم له ئێران و  هەروەها ناكارامەبوونی ئه­حمه­د شاه (دوایین پاشای قاجار) و بەتایبەت ناسە­قامگیری باری سیاسی ئێران و پێكدادان و ته­نانه­ت تێرور له نێو پارته­سیاسیه‌كانی نێو پارله­مان مه‌ترسی و نێگه­رانی لێکەوتەوە، له‌م دۆخەدا رۆشنبیرانی ئێرانی دەرەوەی  وڵات  نیگەرانی دابەشبوونی ئیران بوون، هەر بۆیە  بانگە­شەی دەسەڵاتێکی ‌ناوەندخوازی به‌توانایان ده­كرد كه به پێشتیوانی ناسیۆنالیزمی ئیرانی،بتوانێت ده‌و­له­ت- نه­ته­وه­یه­كی مودێرن له‌ ئێراندا دا‌مه‌رزێت و لەمڕووەوەو به یارمه­تی ئه­رته­شییه‌كان، رۆژنامه­ نووسان و  بە تایبەت رۆشنبیران  و هه­روها ئه­ندامانی پەرله­مان له ماوه­ی  چوار سالدا زەمییە بۆ ئەوە ڕەخسا،«ره‌زاشای پاله‌وی» له‌ ساڵی (١٩٢٥) پاشایه‌تی پاله‌وی بە ڕووخاندنی پاشایەتی قاجار، راگه‌یه‌ند و بۆ ماوه­ی (١٦) ساڵ واتە تا (١٩٤١ ) پاشایه­تی بکات.(ملایی توانی،١٣٨١ :٥٧٠ -٢٢١ ) و پاش ئەویش، محەمەدرەزا شای کوڕی تا ساڵی  (١٩٧٦ ) واته تا كاتی‌ شۆڕشی ئێسلامی لە ئێراندا حکوومەتی کرد.

٣) پاش شکستی ئێران لە ڕووسەکان، بۆ یەکەمجار، عەباس میرزا، وەلیعهەدی فەتحعەلیشا کە ئەو کاتە لە تەورێز وەک ناوەندی جێنشینی داهاتووی شاە، دادەنیشت، لە خۆی پرسیاری کرد، بۆ وا بە ئاسانی شکستمان هێنا ؟ ئەم پرسیارە سەرەکییەی شازادەی بەناوبانگی ئێرانی، کە بە«ئاسانە و سەرەتای سەردەمی نۆی» ئێران نێوی دەبەن(طباطبایی،١٣٨٢ :١٣٥ ) و لە ئەساسدا «گەڕانی پر  لە حەز و تامەزروویانە بۆ دۆزێنەوەی چارەسەربوو»(رینگر،١٣٨١ :١٣ )سەرەتای دەسپێکردەنی هەندێک چاکسازی و تازەگەری بوون کە خۆدی شازادە دەسپێشخەری بوو.ناردەنی خوێندکار بۆ رۆژئاوا، دامەزراندەنی چاپخانە و دەزگای وەرگێران و دابینکردنی جل و بەرگی یەکسانی سپاە و دامەزرانی ئەرتەشی مۆدیرن لەو چاکسازیانە بوو کە وێرای دژاییەتی مەلاکان. عەباس میرزای شازادە جێبەجی کردن.

یەکەم کاروانی خوێندکاران لە  لایەن عەباس میرزا  و لە تەشرینی ساڵی(١٨١١ ) بەرەو لەندەن بە رێکەوتن و دووهەمین کاروان  کە چوار کەس بوون پاش چوار ساڵ لە ناردەنی کاروانی یەکەم، بە رێکرا. (مینوی،١٣٥٦ :٣٩٢ )بەرهەمی کاروانی یەکەم  کە بە «یەکەم کاروانی زانست» ناسراوە، دامەزرانی کارگەی تفەنگ­سازی،دەزگای چاپ، بلاوکردنەوەی یەکەم رۆژنامە،وەرگێرانی کتێبی رۆژئاوایی و فێربوونی پزێشکی رۆژئاوایی... بوون (مینوی،١٣٥٦ :٢٨٢ ) و گرنگتر ئەوەی ئەم «خوێندکارانە دەسپێکەری هێنانی شارستانییەتی رۆژئاوایی لە لەندەنەوە بۆ ئێران بوون»(مینوی، ١٣٥٦ :٤٣٧ )

٤) دیارە لە سەرەتادا، بۆ پێناسە ئەم چینە نوێیە، دەستەواژەی «مونەوەرولفیکر»یان بەکار دەهینا و دواتر بووە ڕۆشنبیر یان ڕۆشنفکر و لەمبارەوە بە پێ ڕەوتی مێژووییی سەرهەڵدانی مونەوەران و هەروەها ڕۆشنبیران و بەرهەمەکانیان، دەکرێت باس لەم ڕاستیەش بکرێت،  مەبەست لە مونەوەر ئەو کەسەیە، گواستنەوەی بیری نوێ و هەروەها چاکسازی وەک ئەرکی سەرەکی خۆی پێناسە دەکات و مەبەست لە ڕۆشنبیریش ئەو کەسەیە کە خوازیاری گۆڕانکاری سیاسی لە کۆمەڵگادایە. بڕواننە: نبوی، نگین(١٣٨٨) روشنفکران و دولت در ایران، ترجمە حسن فشارکی، تهران، شیرازە: ٩