هەروەها کە- لە بەشی یەکەمدا- ئاماژەی پێدرا، جیا لە راپۆڕتی ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی، تالبی باس لەو چەمک و دیاردانەش دەکات کە مرۆڤی ئەو کاتەی رۆژهەڵات بە دیتێن و بیستینیان تووشی سەرسوڕمان دەبوو و لەوانە دەکرێت، ئاماژە بە دیاردە و چەمکی وەک «یاسای مافی ئازادی تاک»،«پێگە و رۆڵی پەرلەمان»،«یوونیوەرسێتی»،«خوێندنگا» و«بەنک»(هەمان:٢٥٠-١٣٩) بکرێت و هەر لەم ئاراستەیەدا و سەبارەت بە بابەتی« یاسای مافی ئازادی تاکی ئینگلیز » دەنووسێت:« خەڵکی بەریتانیا قەت لەوە ناترسن کە دەسەڵاتدار بە بێ تاوان لە کەس توڕە بێت یان کەس تاڵان بکات...لێرە لە هەموو شوێنێک، ئازادی بەدی  دەکرێت»(هەمان:٢٣١)

بیستنی راپۆرت و هەواڵی لەم چەشنە بۆ خەڵکی ئێرانی نزیکەی (٢٢٠) ساڵ لەمەوە پێش کە پاشا خۆی بە «قیبلەی عالەم » ناودەبرد و وەک ئاژەڵ سەیری خەڵکی دەکرد[1] و شتێک  بە نێوی یاسا و دەستوو و ئازادی لە ئارادا نەبوو،  دیارە  بۆ ئاگاداربوون لە بارودۆخی خۆی و بەراوردکردنی لە گەڵ رۆژئاوا تا چ ڕادەیەک کاریگەری هەبوو و لەمڕووەوە، گەشتنامەی تالبی، دوو خاڵی گرنگ لە خۆ دەگرێت، یەکەم، وشیارکردنەوەی خەڵکی ئێران کە نوقمی نەزانین و جەهل و بێ ئاگایی بوون(طباطبایی،١٣٨٢ :٢٥٦) و دووهەم، تالەبێش وەک شوشتەری لە ئاستی سەرسوڕمان و بینینی رووکەشانەی دیاردە و چەمکەکانی فەرهەنگی مودێرنی رۆژئاوایی  ماوەتەوە و توانای تێگەتشتنی رازی بنەڕەتی سەرکەوتن و پێشکەوتنی ئەم فەرهەنگەی نەبووە.

ئەبۆلحەسەن خانی ئیلچی: (١٨٤٦ - ١٧٧٨)

بە ڕای من گەر خەڵکی ئێران، لاسایی ئینگلیزییەکان بکاتەوە،هەموو کێشەکانی چارەسەر دەبێت

(ایلچی،١٣٦٤ :٢٢١ )

میرزا ئەبۆلحەسەن خانی ئیلچی شیرازی، ناسراو بە ئیلچی خان، سەر بە  ماڵبات و بنەماڵەی بەناوبانگی حاجی ئیبراهیم خان، سەرۆکی دیوانی سەرۆکاییەتی ئاغا محەمەد خانی قاجار،دامەزرێنەری پاشاییەتی قاجار(١٩٢٥- ١٧٩٤)ە.

پێشینەی بنەماڵەی ئیلچی خان بووە هۆی ئەوەی کە هەر لە سەرەتای گەنجییەتیەوە بچێتە نێو دەسەڵاتی سیاسی قاجارەکانەوەوە . ئیلچی خان لە سەرەمی فەتح عەلی خان و لە پێناو  کاروباری سیاسی لە ساڵی (١٨٠٩) بەرەو لەندەن کەوتە رێ. بەرهەمی ئەم گەشتە سیاسیەی ئیلچی، نووسین و بڵاوکردنەوەی گەشتنامەی «حەیران نامە یان حەیرەتنامە»ییە. (حائری،١٣٧٨ :٢٨٠ )ئیلچی پاش جێبەجێکردنی ئەم ئەرکە وەک نوێنەری ئێران لە لەندەن دەسنیشانکرا و پاش چەندین مانەوە لەم وڵاتە، دەرنجام لە ساڵی (١٨٢٥) کرایە وەزیری دەرەوەی ئێران(ایلچی، ١٣٦٤:٣٧ ) و بەم بۆنەوە گەرایەوە تاران.

خوێندنگا، پارەی کاغەزی، بەنک، دەزگای سەرژمێری و بایەخی بەنک، ئازادییە سیاسیەکان و هەروەها ئامادەبوونی ژنان لە فەزای گشتی، (هەمان: ٢٤٩ -١٤٩) لە ریزی ئەو دیاردە و دەرکەوتە و چەمکانەییە کە وەزیری دەرەوەی ئێرانی سەردەمی قاجاری تووشی حەیران و سەرسوڕمان کردوە و بەمبۆنەوە بەردوام ستایشی رۆژئاوا و بە تایبەت بەریتانیا دەکات و  لەمبارەوە دەنووسێت: «خۆزگە ئەم شێوازە لە وڵاتی ئێمەش باو دەبوو»، «خوزگە ژنانی ئێرانیش لە ژنانی بەریتانیا ئەم شتانە فێر دەبوون» (هەمان: ٢٣١، ٢٥١ )

ئیلچی هەروەها  حەیرانی سامانی نوێ رۆژئاوا دەبێت و لەمبارەوە بە وردی و رژدی  لە مەودای نێوان سامانی ئێرانی ئەوکاتە و رۆژئاوا تێدەگات و پێوایە، ئێران  قەت ناتوانێت و ناکرێت بگاتە پێگەی رۆژئاوا، هەر بۆییە لایەنگری لە شێوازی «لاساییکردنەوە لە سامانی ئینگلیز» دەکاتەوە و جگە ئەم شێوازە وەک تەنیا ڕێگەچارە، ئیلچی هیچ رێگەچارەیەکی­ دیکە شک نابات.

لەمڕووەوە، دەکرێت، ئیلچی وەک دەسپێشخەری گوتاری رۆژئاواخوازی و «لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا»، پێناسە بکرێت (طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٣) و  بە واتەیەکی دیکە پێشەنگی  ئەو گوتارەی کە «تەقی زادە» پاش سەت و پەنجاە ساڵ پاش ئیلچی، بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە خەڵکی ئێران  « دەبێت بە رواڵەت و بە دەرون و تەنانەت جەستە و ڕەوانیش، لاسایی رۆژئاوا بکاتەوە و بە گشتی ببێتە رۆژئاوایی». (کاوە،١٢٩٩ :٢)

ڕوانگە و بۆچوونی «رواڵەت بین»ی کەسانی وەک ئیلچی، نەیانتدەتوانی لە بنەما و هەروەها ڕەوتی مێژوویی «ئازادی  رۆژئاوا» تێبگەن ، پێدەچیت ئەندێشەی سیاسی ئێرانی  سەردەمی قاجار، هەڵگری ئەو ناوەرۆکە عەقڵانی و بە پیتە نەبوو تاکوو ئەمان بتوانن لەم رێگەوە بنەماکانی ئازادیی لە رۆژاوادا هەست و فام بکەن. (طباطبایی،١٣٨٢ :١٣٥)

بە گشتی ئیلچی لەوە تاقمە کەسانەیە کە بۆ یەکەم جار هەندی دیاردە و چەمک و دەستەواژەی سامانی نوێ رۆژئاوای بۆ کۆمەڵگای ئێرانی ورووژاند و بە واتایەکی دیکە، ئێرانییەکانی لە گەڵ ئەم سامانە نوێیە واتە مودێرنیتە، ئاشنا کرد. بەڵام لە بەر ئەوەی عەقڵیەتی تێگەیشتن لە هۆکارەکانی پێکهاتنی ئەم سامانە و توانایی چوونە نێو ناخەوەی رووداو و دیاردەکانیان نەبوو، لە رواڵەت و ڕوانینی ڕووکشانە و بە تایبەت حەیران و سەرسووڕماندا مانەوە و هەر لەم ئاراستەیەدا، بۆیە ئیلچی پێوابوو لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا تەنیا ریگەچارەی کێشەکانی ئێرانە.

ئەوەش لە بیرنەکرێت، ئەوەی دیار و بەرجەستەیە ئەوەیە ، ئیلچی سەرسام و حەیرانی ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی دایە و لەمبارەوە  بە هاودەمبوون لە گەڵ ژنانی رۆژئاوا، بە رادەیەک سەرسام دەبێت کە توانای تێفکرین و بیر کردنەوەی بۆ نامێنێت و لەمبارەوە دەنووسێت: «لە هەموو دونیادا ژنی جوان و شۆخ و شەنگی  وەک ئێرام نەبینیوە»(هەمان : ١٦٣).

میرزا ساڵحی شیرازی:

پاش دووجار شکستی عەسکەری ئێران لە رووسیا و سەپاندنی دوو رێکەوتنامەی گوڵستان لە ساڵی (١٨١٣)و توركمانچای لە ساڵی(١٨٢٨) و هەروەها لەدەسدانی چەندین پارێزگا باکووری وڵات وەک باکۆ،دەسەڵاتدارانی و سیاستمەدارانی ئەم وڵاتە، توشی شڵەژان و ئازار بوونەوە و بەمبۆنەوە، هەستیان بە سووکاییەتی  لە لایان رووسیا و تەنانەت رۆژئاواوە دەکرد.

هەر لەم ئاراستەیەدا، شازادە عەباس میرزا، فەرماندەی ئازا و لێهاتووی سپای ئەو کاتەی ئێران یەکەم کەس بوو کەوا لە ئاست ئەم شکستانە پرچەکرداری نیشاندا و لە دیداری «ژوبێر»، نوێنەری« ناپلیۆن بۆناپارت»ی ئێمپراتۆریای فەرەنسەدا، رایگەیاند: «کابرای بیانی، لە کاتێکدا تۆ ئەم هێزە، ئەم بارەگا و ئەم دەزگا زەبەلاحە سەیر دەکەیت، وامەزانە من کەسێکی  کامران و بەختەوەرەم،..وەک شەپۆڵە بەتاو و خرۆشانەکانی دەریا کە لە بەرامبەر کەمەر و گاشەبەردە ئارامەکانی لێواری دەریا، کە ورد دەبن و تێکدەشکێن ، ئازاییەتی منیش  لە بەرامبەر هێزی رووسیا شکستی هێنا.....ڕاستی چه ده­سه­ڵاتێك ئاوەها ئێوه­ی به سه­ر ئێمه­دا زاڵ كردوه؟ هۆی پێشكه­وتن ئێوە و لاوازی ئێمه له چی دایه؟ ئێوه شارەزا بە هونه­ری حكوومه­تكردن و هونه­ری سه­ركه­وتن و هونه­ری به­كارگرتنی هه­موو تواناكانی مروڤن، له حالێكدا ئێمه له تاریكی و تارمایەکی پڕ له شه­رمدا ده­ژین و لە داهاتوومان کەمتر بیردەکەینەوە...». (طباطبایی،١٣٨٥ :١٣٥)

ئەم پرسیارە سەرەکییانەی شازادەی بەناوبانگی ئێرانی، کە بە«ئاسانە و سەرەتای سەردەمی نۆی» ئێران واتە سەرەتای مێژووی هاوچەرخی ئەم وڵاتە پێناسە دەکرێت، (طباطبایی،١٣٨٢ :١٣٥ )، لە ئەساسدا «گەڕانی پر  لە حەز و تامەزرویانە بۆ  دوزێنەوەی چارەسەر»ی کێشەکانی ئێران و بە واتایایەک دواکەوتووی ئەم وڵاتە بوو(رینگر،١٣٨١ :١٣)

لەمڕووەوە دەکرێت باس لەوەش بکرێت، ئەم پرسیارە، سەرەتای دەسپێکردەنی هەڵمەتی چاکسازی و تازەگەری لە لایەن دەسەڵاتەوە بوو و هەر لەم ئاراستەیەشدا، ناردنی خوێندکار بۆ رۆژئاوا، دامەزراندنی چاپخانە و دەزگای وەرگێران، دابینکردنی جل و بەرگی یەکسان بۆ سپاە و  هەروەها دامەزرانی سپای مۆدیرن، دەکرێت وەک بەشێک لەو چاکسازیانە سەیر بکرێت کە بەرهەمی پەرچەکرداری شازادە وەک نوێنەری دەسەڵات لە ئاست مودێرنیتەی رۆژئاواییدا بوو  کە وێرای دژاییەتی چینی سونەتی ئەو کاتەی ئێران و بەتایبەتی مەلاکان کە وەک بیدعە، خوێندنەوەیان بۆ دەکرد لە لایەن  عەباس میرزای شازادەوە جێبەجی کران و لەمبارەوە پێدەچیت، پرسی ناردنی خوێندکار بۆ دەرەوەی وڵات وەک بەرجەستەترین ئەم هەڵمەتە سەیر بکرێت.

یەکەم وەجبەی خوێندکاران لە لایان عەباس میرزاوە، لە تشرینی ساڵی(١٨١١) بەرەو لەندەن بە رێکەوتن و دووەهەمین کاروانیش  کە چوار کەس بوون پاش، چوار ساڵ لە ناردەنی کاروانی یەکەم، بە رێکرا. (مینوی،١٣٥٦ :٣٩٢ )

بەرهەمی کاروانی یەکەم  کە بە «یەکەم کاروانی زانست» ناسراوە، دامەزراندنی کارگەی تفەنگ­سازی،دانانی دەزگای چاپ، بلاوکردنەوەی یەکەم رۆژنامە و وەرگێرانی کتێبی رۆژئاوایی و هەروەها  فێربوونی زانستی پزیشکی بە شێوازی رۆژئاوایی... بوون (مینوی،١٣٥٦ :٢٨٢ ) و گرنگتر ئەوەش،ئەم «خوێندکارانە دەسپێشخەری  هێنانی شارستانییەتی رۆژئاوایی لە لەندەنەوە بۆ تاران بوون»(مینوی، ١٣٥٦ :٤٣٧ )

میرزا ساڵحی شیرازی لە ریزی وەجبەی دووهەمی یەکەمین کاروانی خوێندکارانی ئێرانی بوو کە لە سەر پێشنیاری «قایەم مەقام» و فەرمانی شازادە عەباس میرزا لە رێکەوتی (١٩) نیسانی (١٨١٥) هاوڕێ لە گەڵ چوارکەسی دیکەدا، بەرەو لەندەن بەرێکەوتن. میرزا ساڵح ( وەک یەکەم خوێندکاری ئێرانی دەرچوی زانکۆ ئەکسفورد) پاش چوارساڵ مانەوە لە زانکۆی ئەکسفورد و  فێربوونی زمانەکانی ئینگلیزی و فەرنسی و لاتین و هەروەها تەواو کردنی بەشی مێژوو و هونەری چاپ،  گەرایەوە ئێران و لە گەڵ خۆیدا بۆ یەکمەجار دەزگای چاپی هێنایە ئێران و لە شاری تەورێز، یەکەمێن رۆژنامەی زمانی فارسی بە نێوی« کاغەزی هەواڵ» لە ساڵی (١٨٣٧)دا، چاپ و بڵاو کردەوە  و  هەروەها پوختەی سەفەری خۆی لەم گەشتەدا بە نێوی «گەشتنامەی هەرێمی ئازادی» لە ساڵی (١٨١٩) ئامادەی چاپ کرد.

میرزا ساڵح بە پێچەوانەی تالبی و ئیلچی لە سەر ئاموژگاری«موشیرولدەولە»، واتە باڵوێزی ئەو کاتەی  ئێران لە عوسمانی و هەروەها «سێرجان مەلکۆم» باڵوێزی ئینگلیز لە تاران، توخنی مێوانی شەوانە  و کۆڕ و هەروەها کۆبونەوەی رابواردن و کات بەفیرۆدان نەکەوتەوە (طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٥) و هەر خۆشی لەم بارەوە دەنووسێت: «بریارمدا کات  بە فیرۆ نەدەم و بەردەوام  خەرێکی  خوێندن و فێربوون بم،هەر بۆیە توخنی هیچ چەشنە مێوانی شەوانە ئینگلیزیەکان نەکەوتمەوە» (طباطبایی،١٣٨٢ :٣٠)

میرزا وەک کەسایەتیەکی زیرەک و پڕکار و لایەنگری نوێخوازی و تازەگەری، هاوکات لە گەڵ خوێندن لە زانکۆدا، بەردەوام لە بیری ئەوەدا بوو کە ئێرانیەکان  لە گەڵ زانست و سەنعەتی مودێرنی رۆژئاوا ئاشنا بکات، بۆ ئەوەی بیر لە گۆرانکاری و پێشکەوتن بکەنەوە و لەمڕووەوە، یەکەم گەشتنامەنووسی ئێرانی بوو کە بە پشتوانەیەکی عەقڵانی گەشتی رۆژئاوا دەکات و هەر بۆیە و بە پێچەوانەی کەسانی دیکەوە هەنگاوی جیددی و زانستانە بۆ ناسێنی رۆژئاوا هەڵدەگرێت و لەمبارەوە خاوەن پێگەیەکی تایبەتە و  دەکرێت وەک پێشەنگی« رۆژئاواناسی» بناسرێت.(طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٥)  کەواتە میرزا، یەکەم ئێرانییە کە بە مەبەست و  ئامانجی فێربوون و خوێندن، گەشتی رۆژئاوا دەکات،  بۆیە  کاتێک باس لە رۆژئاوا دەکات، تەنیا پشت بە دیتن و بیستنی روکەشانە نابەسێت،  بەڵکو بە وردی و ڕژدی بیر لە بنەمای سامانی نوێ رۆژئاوا دەکاتەوە و لە پێناو تێگەیشتن لە رازی بنەمای  پێشکەوتنی رۆژئاوا، سەرقاڵی خوێندنەوەی مێژووی رۆژئاوا و بە تایبەت بەریتانیا دەکات و لەمبارەوە یەکەم کەسە کە مێژووی ئینگلیز بە فارسی دەنووسێت نووسێوە و ئێرانیەکان لە گەڵ مێژووی بەریتانیا ئاشنا دەکات.

میرازای شیرازی جیا لە ئاشناکردنی ئێرانیەکان بە چەمک و دیاردە و دەستەواژە و دەرکەوەتە سامانی نوێ رۆژئاوا، بە وردی باس لە  ڕەوت و مێژووی گۆڕانی ئینگلیز لە دۆخی « نەزانین و بی خەبەری»یەوە  بۆ «وڵاتی ئازادی» دەکات و  بە سەرنجدان لە  بناغەی شێوازی حوکمڕانی، چوونایەتی گەیشتنی ئینگیز بە ئازادی شرۆڤە دەکات و هەروەها جەخت لە سەر دەسەڵاتی یاسا دەکاتەوە، بێ ئەوەی  ئاورێک لە بناغەی یاسا بداتەوە(طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٨) و لەم بارەوە دەنووسێت :«وڵاتێک بەم ئاسایش و ئازادیەوە کە بە نێوی وڵاتی ئازادی دەناسرێت، سەرەرای ئەم ئازادیە، هەڵگری سیستەمێکی ئەوندە رێک و پێکە کە  لە پادشاوە بۆ سواڵکەر، هەموویان پەسەندیان کردوە وخۆیان لە بەرامبەر ئەم سیستەمە بەرپرسیار دەزانن  ....کە مێژووی بەریتانایم  بە وردی خوێندەوە و لە سیاسەتی حوکمڕانیان  تێگەیشتم. بۆم دەرکەوت  ئەم وڵاتەش وەک وڵاتانی عەرەب و هەروەها وڵاتانی دیکە، لێوانلێو لە گەندەڵی و خوێنریژی و شەڕ بووە،  لە چوار سەدساڵی پێش ئیستاوە بەرەو دانانی شارەستانیەتی ئەمرۆ هەوڵ و تەقەڵای بێ وێنەیان نواند و بەمبۆنەوە ئەم وڵاتەیان باشتر لە هەر وڵاتێکی دیکە کردوە.... »(شیرازی،١٣٨٧ :٢٩٦ -٢٩٥ )

بە گشی هونەری چاپ، زانستی کیمیا،سیستەمی پەرلەمانی و حوکمڕانی، موزەخانە، خوێندنگا و تەماشاخانە،پارک، بایەخی یاسا و گرنگی ئازادی، حکوومەتی یاسا و بەشداری لە حکوومەت لە رێگەی هەڵبژاردەن و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی پادشاە و هەروەها مێژووی وڵاتی ئازادی (هەمان: ٣٨٦ -٢٩٥) لە ریزی ئەو بابەت و دیاردە و چەمکانەیە کە میرزا ساڵحی شیرازی ، لە گەشتنامەکەیدا بە چڕوپری ئاماژەیان پێدەکات و لە پێناو فێربوون و فێرکردن و بەتایبەت هێنانیان بۆ ئێران، هانی سەیر و تەقەلای ماندوونەناسانە ئەدات.

ڕەنگە لەمبارەوە بکرێت باس لەو ڕاستیەش بکرێت، لە ڕوانگەی میرزای شیرازییەوە، ئازادی و دەسەڵاتی یاسا، لە ریزی گرنگترین و کاریگەرترین  دەرکەوتە و دەسەکەوتەکانی دونیای رۆژئاوان کە دیتن و مسۆگەرکردنیان لە ئێراندا، ویست و ئاواتی سەرەکی میرزا بوون و لە پێناو گەیشتن بەم  ئاواتە، گەشتنامەی نووسیوە  و هەوەها  یەکەم رۆژنامەی  بە زمانی فارسی بڵاو کردوەتەوە.

لە کۆتاییدا ناکرێت ئەوەش لە بیر بکرێت، میرزای شیرازی وەک یەکەم خوێندکاری ئێرانی دەرچووی  زانکۆی ئاکسفوەرد و هەروەها یەکەم رۆژنامەی نووسی ئێرانی دەناسرێت. (جهانبگو،١٣٧٩ :١٤)

گوتاری  گەشتنامەنووسانی ئێرانی:

هەوڵ و تەقەلا بۆ ئاشناکردن و شارەزاکردنی ئێرانیەکان لە گەڵ چەمک و دیاردەی مودێرن، حەیرەت و سەرسوڕمان لە ئاست مودێرنیتە و دەسکەوتەکانی، هەوڵ بۆ لاساییکردنەوە لە  فەرهەنگی مودێرنی رۆژئاوا، ڕوانگەی رووکەشانە و رواڵەت بینانە سەبارەت بە سامانی نوێ رۆژئاوا و هەروەها  بەرجەستەکردنی ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی و بەتایبەتی هەوڵ بۆ تێگەێشتن لە پیشکەوتنی رۆژئاوا لە لایان  میرزا ساڵحی شیرازیەوە ،  لە ریزی گرنگترین تایبەتمەندییەکانی گوتاری یەکەم بەرەی گەشتنامە­نووسانی ئێرانییە کە لێرەدا ئاماژەیان پێ ئەدرێت:

حەیرەت لە بەرامبەر رۆژئاوادا:

گەشتنامەنووسانی ئێرانی کاتێک دەگەنە رۆژئاوا و لە نزیکەوە  ئەو  هەموو پێشکەوتنە و دیاردە نوێیانەی وەک پارک، بەنک، شەقامی خاوێن، تەماشاخانە، پەرلەمان، دەسەڵاتی یاسا، دیسیپلین وبە گشتی سامانی نوێ رۆژئاوا واتە دەرکەوتە و دیاردەکانی مودێرنیتە دەبینن، توشی حەیرەت وسەرسۆڕمان دەبن و تەنانەت دووکەس لەم گەشتنامەنووسانە واتە شوشتەری و میرزا ساڵحی شیرازی، ناوونیشانی گەشتنامەکەیان دەکەن بە «حەیرەت نامە».

رەنگە تا ڕادەیەک هەق بەم گەشتنامە­نووسانە بدریت کە لە ئاست ئەو هەموو تازەگەریەوە تووشی حەیرانی و سەرسووڕمانن ببن  لەمبارەوە  حەیرەتی خۆیان نەشارنەوە، دیارە و تەنانەت زۆر ئاساییە ، کەسێک نزیکەی «٢٢٠» ساڵ لەمەوە  پێش لە کۆمەڵگایەکی نەریتی و دواکەوتووی  وەک ئێرانەوە گەشتی وڵاتێکی وەک بەریتانیا بکات  و ئەوە هەموو دێسیپلین و تازەگەریە ببینێت، توشی سەرسوڕمان  و حەیرانی ببێت.

خاڵی گرنگ لە گوتاری گەشتنامە نووسانی ئێرانی بە تایبەت ئیلچی و تالبی ئەوەیە کە حەیرەت لە ئاست ئەو هەموو دیاردەیە دەبێتە خاڵی سەرەکی گوتاری ئەوان لە ئاست رۆژئاوا و دیاردەکانی فەرهەنگی مودێرن و ئەمە لە خۆیدا دەبێتە کۆسپ و تەگەرە بۆ فامی هۆکارەکانی پێشکەوتنی رۆژئاوا و سەهەڵدانی مودێرنتە رۆژئاوا بە واتایەکی دیکە گەشتنامە نووسانی ئێرانی  لە یەکەم هەنگاودا ، حەیرانی مودێرنیتە و دیاردە و چەمکەکانی مودێرنیتە دەبن و هەربەمبۆنەوە، حەیران­بوون جیا دەبێتە سەبەب و هۆکاری هەوڵ بۆ ئاشنابوون و ئاشناکردنی ئێرانییەکان لە گەڵ فەرهەنگی نوێ رۆژئاوا و هەروەها هەوڵ بۆ لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا لە پێناو پێشکەوتن و رزگاربوون لە دواکەوتوویی.

تەقەلا بۆ ئاشناکردنی ئێرانییەکان لە گەڵ فەرهەنگی نوێ رۆژئاوا:

هەروەها کە پێشتەر ئاماژەی پێدرا، کاتێک گەشتنامەنووسانی ئێرانی  دەگەنە رۆژئاوا و  لە ئاست ئەو هەموو تازەگەرییەدا توشی حەیرەت و سەرسوڕمان دەبەن، هەوڵ ئەدەن لە رێگەی نووسین و بە تایبەت نووسینی گەشتنامە، ئێرانییەکان لە گەڵ ئەو هەموو دیاردە و پێشکەوتنە ئاشنا بکەن و ئەم ئاشناکردنە بۆ ئەوەیە جیا لە بەشدارکردنی خوێنەرانی ئێرانی لە چێژبردن لەم هەموو تازەگەریە، خەڵک هانبدەن کە خوازیاری تازەگەری و چاکسازی و پێشکەوتن ببن و لەمبارەوە خوازیاری لاساییکردنەوە لە فەرهەنگی رۆژئاوا دەبن.

لاساییکردنەوە لە فەرهەنگی نوێ رۆژئاوا:

سامانی نوێ رۆژئاوا لە ئاست کۆمەڵگای ئێرانی( ٢٢٠ )ساڵی پێش ئیستا کە نوقمی ئیستبداد و دواکەوتویی بوو و دیاردەی  وەک زانکۆ، رۆژنامە، یاسا، پەرلەمان و ریزگرتن لە فەزای تاکەکەسی و هەروەها فەزای گشتی و تەنانەت پارک و شەقامی خاوێن، شتانێک نەبووە کە گەشتنامەنووسانی ئێرانی چاوی لێداخن و بیخەنە پشت گوێ. لێڕەوە گەرچی  لە هەنگاوی یەکەمدا توشی حەیرەت و سەرسوڕمان دەبن، بەڵام  لە هەنگاوی دووهەمدا دەکەونە بیری وڵات و نیشتمانی خۆیان و بیر لەوەدەکەنەوە چوون ئێران بگاتە ئاستی رۆژئاوا و دەبێت چی بکرێت تا ئێران بگاتە ئەو ئاستە و هەر بۆیە لە هەنگاوی دووهەمدا ئیرانییەکانی پێ ئاشنا دەکەن و هەوڵ بۆ چارەسەری دواکەوتووی ئێران لە ئاست رۆژئاوا  بە شێوازی لاساییکردنەوە ئەدەن و لەمبارەوە خوازیاری ئەوە دەبن کە بەنک و پەرلەمان و یاسا و تەماشاخانە و زانکۆ و رۆژنامە و زۆری دیاردەی دیکەی ئەم چەشنە داخڵی ئێران بکرێت و لەمبارەوە پێیان واتە بە هێنانی و داخڵکردنی ئەم دیاردە و دەرکەوتە و دەسکەوتە نوێیانە، ئێرانیش لە دواکەوتوویی رزگاری دەبێت و ڕوو لە پێشکەوتن دەکات و لەم نێوەندەدا بە وردی و رژدی، جەخت لە ئامادەبوونی ژنان لە فەزای گشتی دەکرێتەوە.

ئامادەبوونی ژنان لە فەزای گشتی:

ئازادی ژنانی فەرەنگی و ئامادەبوونیان لە فەزای گشتی لە لایەن یەکەم گەشتنامەنووسانی ئێرانییەوە ئەوەندە گرنگە و دەنگدانەوەشی   تا ئەو ڕادەیە بەرجەستەیە کە خوێنەر لە خوێندەنەوەی یەکەمدا هەست بەوە دەکات، ژنی  رۆژئاوایی و ئامادەبوونیان لە فەزات گشتی، بەرجەستەترین دەرکەوتەوی فەرهەنگی رۆژئاوایی لە لایەن نووسەرانی ئەم گەشتنامەنووسانەوە بووە.

گێرانەوەی ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی و بە واتاییەک دەنگدانەوەی ئامادەبوونی ئازادانە و بە بێ حیجاب لە ئێراندا بووە هۆی سەرهەڵدانی دوو بۆچوونی جیاواز و تەنانەت شەر و ئاژاوە لە لایان ئایینخوازان و دونیاخوازانەوە(سێکۆلارەکان) سەبارەت بە پرسی ژن لە ئێراندا[2] و ئەم خۆی لە خۆیدا جیا لەوەی دەسکەوتی وەک کردنەوەی یەکەم خوێندنگای کچانە و هەروەها دەسپێکردنی هەوڵی ژنان لە پێناو بەدەستهێنانی ئازادی و مافی، بە دوای خوێدا هێنا، بەڵام بە گشتی لە بەرجەستەبوون و زاڵبوونی ڕوانگە و روانینی ڕوکەشانە بۆ فەرهەنگی نوێ رۆژئاوا واتە مودێرنیتە، کاریگەری بەرچاوی و تەنانەت ئەرێنی هەبووە.

درێژەی هەیە.........................................

پاشنووسەکان:

١) له‌ نەریت و مێژووی ئه‌ده‌بیاتی سیاسی ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست و بەتایبەتی رۆژهەڵاتی موسەڵماندا ، دەکرێت ئاماژە بە زاڵبوونی چه‌مكی وه‌ك «ئوممه‌ت» و «ره‌عییه‌ت» بۆ نزیکەی هەزارساڵ بکرێت، له‌م‌ گوتارەدا، سەرجەمی خه‌ڵك، وه‌ك«ره‌عییه‌ت» پێناسه‌ كراوه‌ كه‌ له‌ ئاستی مه‌ڕ و ماڵات‌ دا بووە ‌و له‌ ئه‌ساسیشدا ئه‌م ده‌سته‌واژانە واتە سێ دەستەواژە و چەمکی سەرەکی «سیاسەت و دەوڵەت و ڕەعییەت »‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی كشتوكاڵی و ڕه‌مه‌كیدا گیراوەن، بۆ نموونە خه‌ڵك وەک «ره‌عییه‌ت» واته‌ ئاژه‌ڵ و مه‌ڕ و ماڵات  و «دەوڵەت»یش واتە ئەو دەزگایە کەوا  خاوەن مەڕ و ماڵات یان هەمان ڕەعییەت بووە، ته‌عبیر وپێناسە كراون.

دیار و ڕوونە لەم گوتارەدا، «ره‌عییه‌ت» ،خاوه‌ن کەمترین ماف نەبووە و نییە‌، به‌ڵكۆ تەنیا  «ئه‌رك»‌ی لە سەر شان بووە  و ئەرکیشی «بەڵی کردن» و «قوربان گووتن» بووە و لەم ئاراستەیەدا،  ئه‌گه‌ر ڕەعییەت، ئه‌ركی خۆی كه زۆربه‌ی خێڵەکی و هەندێجاریش میتافیزیکی بوونە، بەڕێوە نەبات، تووشی  «سیاسه‌ت» واته‌ لێدان ئه‌بێتەوە و لەمڕووەوەش، چەمکی «سیاسەت»یش بە واتای لێدان و تەمیکردن، لە هەمان گوتاری کشت وکاڵی گیراوە و  لێره‌وه خاوەن «دەوڵەت» واتە خاوەن مەڕ و ماڵات یان هەمان‌  پاشا و سوڵتان، ئەرکی «سیاست» کردن واتە ‌رامكردن و لێدانی ره‌عییه‌ت بووە.

نووسەر لەمبارەوە، وتارێکی ئامادەکردوە لە ژێر ناوونیشانی: رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وەهمی «بەنەتەوە بوون» و «بەنەتەوەکردن» کە پێدەچیت بەمزوویانە لە ئاوەز بڵاو بکرێتەوە.

٢) نووسەر لەمبارەوە واتە ژنی فەرهەنگی(رۆژئاوایی) لە ڕوانگەی یەکەم گەشتنامەنووسانی ئێرانەوە نووسیوە و لەوێدا بە وردی ئاماژەی بەو دوو ڕوانگە داوە، ڕوانگەیەک پێوابوو ئەوە بەمانای ئازادی تاکەکە کەسیە و شتێکی پیرۆزە و دەبێت، ژنانی ئێرانیش ئەو ئازادییەی پێ بدرێت و ڕوانگەی دووەم پێوابوو ئەوە بەرەڵاییە و دەبێت دژی بوەستێن...بڕواننە:

Esmaeil Mahmoudi, European Woman from the Viewpoint of Two Iranian Logbook-Writers, Journal of American Science 2013;9(5) http://www.jofamericanscience.org