پەیام حازم

ماستەر لە فەلسەفە

پوختە

 بابەتەکە بەدواداچوون بۆ فینۆمینۆلۆژیای (دیاردەناسی) ڕێزگرتن لە ئەخلاقی پەروەردەدا دەکات و دیاریکردنی ئەخلاقی باڵادەستی پەروەردە. بنیاتنانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە بوونی ڕێزگرتنی یەکتر لەنێوان تاکەکاندا جیا ناکرێتەوە. ڕێزگرتن لە یەکتر و ڕێزگرتن بەگشتی چەمکێکی فراوانە کە دەتوانرێت لە بەرهەمی زۆرێک لە زانایانی ئەخلاقی یان فەیلەسوفاندا ئاماژەی پێ بدرێت. ئەخلاق بەبێ چەمکێکی گرنگی وەک ڕێزگرتن ناتوانێت بوونی هەبێت. ئەم چەمکە دەتوانرێت لە گۆشەنیگای جۆراوجۆرەوە سەیر بکرێت؛ دەرکەوتنی بەرژەوەندی لە هەست و سۆز و پێگەی کەسێکی دیکە، جێبەجێکردنی پرەنسیپی مافی یەکسان بۆ هەموو مرۆڤەکان بەبێ گوێدانە دۆخ. ڕێزگرتن گەشەسەندنی کاریگەرانەی تاکایەتی مسۆگەر دەکات و تاک مەیل دەکات بۆ شارەزابوون لە تواناییە پیشەیی و داهێنەر و فیکری و کولتوورییە نوێیەکان. ڕێزگرتن لە ئەخلاقی پەروەردەییدا گرنگییەکی سەرەکی هەیە. ڕێزگرتن بریتییە لە ناسینی بەها و کەرامەت و سیفەتەکانی مامۆستا لەلایەن قوتابییانەوە و بەپێچەوانەشەوە. ئەگەر ڕێز لە مرۆڤ بگیرێت، ئەوە مانای ئەوەیە کە ماف و پێداویستییەکانی دەناسرێتەوە و بیروباوەڕەکانی لەبەرچاو دەگیرێت.

وشەی سەرەکی: فێرخواز، پێڤاژۆی (پرۆسەی) پێداگۆژی، زانین، ڕێزگرتن، فینۆمینۆلۆژی، ئەخلاق، مۆدێرن، شێوازی دیاردەناسی، بەهاکان، پەروەردە، متمانە، پیشەیی، شیکاریی کەسی، حوکمدانی بەها، دژە بەهاکان.

پێشەکی

کۆمەڵگەی مۆدێرن گرنگییەکی تایبەت بە لێکۆڵینەوە لە کایەی پێکهاتن و پەرەپێدانی ڕەفتاری ئەخلاقی دەدات لە چوارچێوەی جێبەجێکردنی چالاکیی پێداگۆژیدا، بنیاتنانی گونجاوی پەیوەندیی نێوان بابەتگەلێکی جۆراوجۆر کە لە پێڤاژۆی پەروەردەدا جێگیرکراون. ئەخلاق بەبێ چەمکێکی گرنگی وەک ڕێزگرتن ناتوانێت بوونی هەبێت. متمانەکردن بە پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤەکان، نەبوونی سنووردارکردن لە کردارەکاندا لە سنوورێکی گونجاودا - هەموو ئەمانە ڕێزگرتن دیاری دەکەن. تەنها لەسەر بنەمای ڕێزگرتن دەتوانرێت لێکتێگەیشتنی یەکتر سەرهەڵبدات. هەر دەستەواژەی "فینۆمینۆلۆژیای ڕێزگرتن"، بە واتای پێویستیی دوورکەوتنەوە لە سیستەمی ستراکتۆری عەقڵانی بنەما پەروەردەییە پەسەندکراوەکانی گشتی، ڕووکردنە بە ئەزموونی سەرەتایی، کە لە ئارەزووی ناسینی هۆشیاریی مرۆڤەوە پێکهاتووە.

فینۆمینۆلۆژیا لە پێداگۆژی ئەخلاقیدا: لایەنە سەرەکییەکان و شێوازەکانی پێکهاتن

ئەخلاق جەخت لەسەر جەوهەری ئەکسیۆلۆژیی پێداگۆژی و یەکدەنگیی ئامانج و ئامرازەکانی گەیشتن بەو ئامانجە دەکاتەوە. بە پێشنیارکردنی پارادایمێکی پێداگۆژی ئەخلاقی، ئێمە دەسەڵاتی جیهانی بابەتیی منداڵ دەناسین. [9، ل. 43].

یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی تێگەیشتن، بابەتی پەروەردەیی کوالیتی بەرز، بەرژەوەندیی فێرخوازانە بۆبابەتی پەروەردەیی و بەگشتی پرۆسەی فێربوون. مەرجی سەرەکی بۆ زانیاریی گشتگیر و گونجاو بە بوونی ڕێزگرتن دیاری دەکرێت. پێویستە ڕێزگرتن لە پێکهاتەی ڕێواژۆی (میتۆدی) فینۆمینۆلۆژیدا پێکبێت، کە بۆ دڵنیابوون لە گەشەسەندنی کاریگەرانەی تاکایەتی داڕێژراوە، بۆ ئەوەی تاکەکەس بۆ بەدەستهێنانی توانایی نوێی پیشەیی، داهێنەرانە، هزری و کولتووری مەیلی پێ بدات [2، ل. 122].

دەتوانرێت ڕێزگرتن لەڕووی دوو جۆری تەواو جیاوازەوە هەڵسەنگێندرێت. با هەریەکەیان بەوردی لەبەرچاو بگرین. جۆری یەکەمی ڕێزگرتن واتە داننان بە بەهای تاک و ماف و ئازادییەکانی. لەم حاڵەتەدا دەتوانین تاڕادەیەک قسە لەسەر نیشاندانی بارودۆخ و کێشەی کەسێک بکەین. مرۆڤ لە ئێستادا سەرقاڵی شتێک یاخود هەر بابەتێک بێت، یان بیەوێت پشوو بدات، ئێمە بە هەموو شێوەیەک هەوڵ دەدەین  دەست بۆ ئازادیی ئەم کەسە نەبەین،  کە لەم دۆخە دیارکرداوەدایە کە خۆی دەیەوێت . گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەم چاودێریکردنە بۆ هەموو کەسێک وەک یەکە بەبێ گوێدانە بارودۆخ یان تەمەنی. ئەمە یەکێکە لە بنەماکانی ڕێزگرتن لەڕووی گشتییەوە.[13، ل. 43].

جۆری دووەمی پێناسەی ڕێزگرتن لە مرۆڤ، لە ڕووی دەستکەوتەکانی لە ژیاندا یان لە قۆناغێکی دیاریکراوی ژیاندایە. لەم حاڵەتەدا، باس لە متمانە بە مرۆڤ دەکرێت، واتە باس لە متمانە بە لێهاتووییە پیشەییەکانی. ڕێزگرتن بە پشتیوانیکردنی کەسێک لە گەیشتن بە ئامانجەکەی پێناسە دەکرێت. جگە لەوەش ڕێزگرتن، لەم ڕوانگەیەوە، بەو ڕاستییە دیاری دەکرێت کە تاکایەتی هەر مرۆڤێک و تایبەتمەندییە جیاوازەکانی بەهایەکی زۆریان پێ دەدرێت. داننان بەوەی هەموو کەسێک دەتوانێت شتێک لە کەسێکی دیکەوە فێر بێت، ئەمە بە ڕێز و متمانە پێناسە دەکرێت. [12، ل. 56].

 بەڵام شێوازی سەرەکیی پێناسەکردنی دیاردەی ڕێزگرتن لە ئەخلاقی پەروەردەدا، بریتییە لە دروستکردنی هەلومەرجی تێڕامانێکی ڕاستەوخۆ لەڕێگەی ئاشکرایی و ڕوونی و دەرفەتی ئەنجامدانی ڕەنگدانەوەی تاکەکەسی، واتە دروستکردنی شیکارییەکی کەسی. ڕێزگرتن بریتییە لە ناسینی بەها و کەرامەت و سیفەتەکانی مامۆستا لەلایەن قوتابییانەوە و بەپێچەوانەشەوە. ئەگەر ڕێز لە مرۆڤ بگیرێت، ئەوە مانای ئەوەیە کە ماف و پێداویستییەکانی دەناسرێتەوە و بیروباوەڕەکانی لەبەرچاو دەگیرێت.

فینۆمینۆلۆژیای ڕێزگرتن ڕێگە بە فێرخواز دەدات توانایی پێکهێنانی حوکمدانی بەها سەبارەت بەو ئۆبژە یان کردارە جۆراوجۆرانەی کە دەبێت کارلێکیان لەگەڵدا بکات و لەڕێگەیانەوە دەبێت هەڵبژێرێت. فێرخواز لێهاتوویی تێگەیشتن لە بەها ڕەها و ڕێژەییەکان، گرنگ و ناڕاستەوخۆ، چۆنایەتی، مەرجدار و پەیوەندیدارەکان دەدۆزێتەوە. منداڵ هاوکات لەگەڵ بەها کوالیتییەکان، دژە بەهاکانیش دەدۆزێتەوە: درۆ و ڕاستی، خیانەت و پشتیوانی، غرور و خۆبەزلزانین [6].

پێکهاتنی ڕێز لە پێداگۆژیدا 

لەبابەت ڕۆڵی جیهانی ژیان و پەیوەندییە ئەخلاقییەکان ئەوەی جیاوازە ئەوەیە کە لەگەڵ زانستە سروشتییەکان، ڕۆڵی بەردەوامی ژیان لە زانینی سروشتدا بەتەواوی بەکاردەهێنرێت. لە ساتەوەختی لێکۆڵینەوە لە جیهانی دەوروبەردا، منداڵ درک بەوە ناکات کە بنەمای بەردەوامیی کاری سوبێکتیڤی بیرکردنەوەکانی، جیهانی ژیانی دەوروبەرە؛ بەردەوام وا گریمان دەکرێت کە خاکە، کێڵگەی چالاکییەکانی، کە بە تەنیا کێشە و شێوازەکانی بیرکردنەوەی مانای هەیە [3، ل. 20].

پێویستە مامۆستا مەرج و ڕێنماییەکان دیاری بکات، کە جێبەجێکردنیان کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بەدەستهێنانی ئەنجامێکی ئەرێیی (ئیجابی) هەیە. نەبوونی میکانیزمی هاندان، ئامرازە پاڵنەرەکانی کاریگەری و ئاسۆی ئەرێیی بەرجەستە دەتوانێت ببێتە هۆی دەرئەنجامە نەرێییەکان (سلبییەکان)، کە مامۆستا و فێرخواز لە یەکتر دوور دەخاتەوە [5، ل. 105]. گرنگییەکی سەرەکی لە دامەزراندنی پەیوەندییە متمانەپێکراوەکاندا هەم بۆچوونی گشتیی تیمەکە و هەم گرەوپە بچووکە تاکەکەسییەکانیەتی، کە لەژێر کاریگەریی خولیا و بەرژەوەندییە هاوبەشەکاندا پێکهاتوون. لەم ڕووەوە، پێویستە سەرکردەی ڕوون لە کۆمەڵگەی پەروەردەیی دەستنیشان بکرێت، کە بۆچوون و قەناعەت و بەرەوپێشبردنی بنەما و سیفەتە کەسییەکانیان توانایی کارتێکەرییان لەسەر بۆچوونی زۆرینە هەیە.

پێویستە لەوە تێبگەین کە کارلێکی بەرهەمدار لەنێوان  فێرخواز و مامۆستا تەنها لەڕێگەی دامەزراندنی پەیوەندیی ئەخلاقی مرۆڤدۆستانە دەکرێت؛ مامۆستایەک کە بتوانێت زەمینەسازی بۆ گەشەکردنی پرەنسیپی ڕێزگرتن لە منداڵدا بۆ پەروەردە و قوتابخانە و هاوتەمەنەکانی و خۆی دروست بکات، کەسێکی پیشەیی بوارەکەیە. تەنها پسپۆڕێکی شارەزا کە ئەزموونی پراکتیکی هەبێت، دەتوانێت کاریگەرییەکی باش دروست بکات، بە بەکارهێنانی شێوازی داهێنەرانە و تەکنیکە زانستییەکان، کۆنترۆڵکردن و ئاراستەکردن پیشان بدات. دیاردەناسیی ڕێزگرتن دەرکەوتەی بنەما ڕۆحی و ئەخلاقی و کولتوورییەکانی هۆشیاریی کەسییە، تێڕوانینێکی فراوان، لێهاتوویی پیشەیی، هەستی ئیرادە، کۆڵنەدان، پەیوەندییەکی جێی متمانە و متمانەپێکراو لەنێوان فێرخوازان و مامۆستایان پێکدەهێنن. [4، ل. 54].

هەر لەو ساتەوەی کە منداڵ دەچێتە ناو دامەزراوەیەکی پەروەردەی گشتییەوە، مامۆستا دەبێتە ئۆبژەی لاساییکردنەوە بۆی، دەسەڵاتێکی دەستنەکەوتوو، کەسێک کە دەیەوێت لاسایی بکاتەوە. کارلێکی زۆر لەنێوان مامۆستا و فێرخوازان ڕێگەیان پێدەدات مامۆستا نەک تەنها وەک سەرچاوەیەکی زانیاری و زانین هەست پێبکەن، بەڵکوو وەک کەسێکیش کە دەرفەت دەدات [ 11، ل. 58] بە هەستکردن بە ئەزموونە سۆزدارییەکانی و فێربوونی ڕێنماییەکانی ژیان.

فینۆمینۆلۆژیای ڕێزگرتن لە پێداگۆژیدا

 ئەزموونە ناوخۆییەکان و بنەما ئەخلاقییەکانی فینۆمینۆلۆژیای ڕێزگرتن لە سیستەمی زانستی ئەخلاقیدا بە شێوەی دیاردەی جیاواز دەربڕدراو و فرە ئاست دیاری دەکرێت کە لە ئەزموونی هەستیاریی ڕاستەوخۆدا بە مامۆستایەکی دیاریکراو دەدرێت. بۆ بنیاتنانی ڕێزگرتنی دیاردەناسی، مرۆڤ دەبێت ڕاستەوخۆ ڕووداو و دیاردە هەبوو و بەردەوامەکان بەکار بهێنێت. [10، ل126]. بنیاتنانی پەیوەندیی دۆستانەی ئەرێیی لەنێوان مامۆستا و فێرخوازدا مەحاڵە بەبێ نیشاندانی ڕێز و تێگەیشتن بۆ کەسایەتیی فێرخواز، کە بە پلەی یەکەم لەسەر بیرۆکە بنەڕەتییەکانی یەکسانی و هاوبەشی و قبوڵکردنی منداڵ وەک هەڤاڵێکی  تەواو دامەزراوە. [1، ل. 43].

متمانە لە پەیوەندییەکی نزیکدا سەرهەڵدەدات لەگەڵ گرنگیدان بە ژیانی منداڵ، لێکۆڵینەوە لە خولیا و تێڕوانین و بیرکردنەوە و مەبەست و ئامانجەکانی. پێویستیی ناسینی منداڵ، بۆ سەیرکردنی لە گۆشەیەکی جیاوازەوە، زۆربەی کات لە دەرکەوتنی لێبوردەیی و خۆبەخشییەوە دەست پێدەکات. پێویستە ئەوە بزانرێت کە فێرخواز مافی ئەوەی هەیە بە ئازادی کەسایەتیی خۆی دەرببڕێت، بیرکردنەوە و جیهانبینیی سەربەخۆ جێبەجێ بکات، کە دەتوانێت لە شێوەی خۆدەربڕینی دەرەکی و بەرزڕاگرتنی بنەما ناوخۆییەکان و بەرجەستەکردنی ڕەفتاری نائاساییدا خۆی دەربخات [14 ، ل. 112].

بۆ مامۆستایەکی مۆدێرن، دۆزینەوەیەکی خوازراو دەبێت فێرخوازێکی "ناڕازی" بێت کە ڕەنگە بۆچوونەکانی لە بۆچوونی مامۆستا و لە بڕگەکانی کتێبی خوێندن جیاواز بن و، لێبوردەیی مامۆستا بۆ "نامۆترین" بیرۆکە و پرسیارە جیاوازەکانی فێرخوازێکی لەو جۆرە، بۆ گومان و ئارەزووی "گەیشتن بە جەوهەر" نەک هەر نیشاندەری کولتووری پێداگۆژییە، بەڵکوو گەرەنتی پێکهێنانی جۆری نوێی کەسایەتی – ئازاد و داهێنەر دەکات. 

بە بۆچوونی من، مامۆستا وەک هەر مرۆڤێکی تر ئەزموونی ناوەکیی خۆی هەیە، هەستی خۆی هەیە، لەوانەیە هەست بە ناخۆشی بکات و لە بارێکی مەزاجیی باشدا نەبێت، ڕەنگە ئامادە نەبێت بۆ بارودۆخی چاوەڕواننەکراو کە ڕوو دەدەن، یان لەوەش خراپتر، ئیستفزازی دۆخەکان لە فێرخوازەکانییەوە . هەنووکە لە سیستەمی پەروەردەدا زۆرجار حاڵەت هەیە کە فێرخوازێک ڕێگە بە خۆی دەدات هەڵوێستێکی بێبایەخ و بێڕێزی بەرامبەر بە مامۆستایەک هەبێت، بتوانێت بۆچوونێکی هێرشبەرانە دەرببڕێت، دژی مامۆستایەک بوەستێت لە بەردەم فێرخوازەکانی تردا. لەم جۆرە بارودۆخانەدا مامۆستا هەست بە دڵەڕاوکێ دەکات، کە زۆربەی کات دەبێتە هۆی شەڕانگێزی و تووڕەیی. مامۆستا، بە کەڵکوەرگرتن لە پێگەی دەست لێنەدراوی خۆی، دەتوانێت کاریگەریی لەسەر ئەو جۆرە فێرخوازە هەبێت، ئاستەنگ لە فێربووندا دروست بکات، پشتگوێ بخات، هەڵوێستی نەرێیی خۆی نیشان بدات و نمرەکانی دابەزێنێت. نەوەک وەک فێرخوازەکە ڕەفتار بکات، بەم جۆرە مامۆستا پێگەی خۆی دەپارێزێت. مامۆستایەک کە پابەند بێت بە دیاردەناسیی ڕێزگرتن لە ئەخلاقی پەروەردەدا، ڕێگە نادات هەستەکان زاڵ بن، بەهێمنی پێوانەیەک بۆ فێرخواز ڕوون دەکاتەوە کە هەڵەیە و ناچێتە ناو باسێکی وێرانکەرەوە؛ مامۆستا ڕێز لە بۆچوونی فێرخوازەکانی دەگرێت، گوێ لە گلەییەکانیان دەگرێت و ئەگەر پێویست بوو دەستکاری لە ڕەفتاری پیشەیی و کەسیی خۆیدا دەکات. [8، ل. 56 ].

دیاردەناسیی ڕێزگرتن توخمێکی سەرەکیی پەیوەندیی باشی نێوان مامۆستا و فێرخوازە، ئەمەش بۆ دروستکردنی کارلێکی ئەرێیی زۆر گرنگە وبەهای هەیە. بۆ منداڵان پێویستە جیاوازیی کولتوور، نەتەوە، ئاستی گەشەسەندنی ئەخلاقی و دەروونی ڕەچاو بکرێت. جێگەیەکی تایبەت بە ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ لە سیستەمی دەوڵەتی و بنەماکانی نێوان کەسەکاندا دەدرێت [9، ل. 78. [ 

ڕێزگرتنی فینۆمینۆلۆژی جیاوازە لە ڕێزگرتنی ئاسایی، بەوەی کە تیشک دەخاتە سەر تێڕامان و هۆشیاریی ڕاستەوخۆی ڕێزگرتن لە ئەزموونی خۆماندا. فینۆمینۆلۆژی هانمان دەدات گرنگی بە کاردانەوە سۆزدارییەکان و بیرکردنەوە و هەستەکانمان بدەین کە پەیوەندییان بە ڕێزگرتنەوە هەیە. ئەمەش ڕێگەمان پێدەدات تێگەیشتنێکی قووڵتر لە جەوهەری ڕێزگرتن و گرنگییەکەی لە ژیانماندا بەدەست بهێنین. لە چوارچێوەی پەروەردەدا، دەتوانرێت ڕێزگرتن لەسەر بنەمای دانپێدانان بە یەکسانی و کەرامەتی ئینسانی هەر بەشداربوویەک لە پێڤاژۆی (پرۆسەی) پەروەردەدا بێت. سەرەڕای هەڵوێست و ئەزموونە جیاوازەکانی فێرخواز و مامۆستا، دەکرێت ڕێزگرتن لەسەر بنەمای دانپێدانان و بەهای تاکایەتی و دیدگا ناوازەکانیان و مافی پەروەردەکردن بێت. ڕێزگرتن لەم چوارچێوەیەدا، بە تێگەیشتن و پشتگیریکردن لە پێداویستییە جیاوازەکانی فێربوون و شێوازە جیاوازەکانی فێرخوازان و بە دروستکردنی ژینگەیەکی فێرکاریی گشتگیر و پشتیوانیکەر نیشان دەدرێت.

دەرەنجام

 بەم پێیە بنیاتنانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە بوونی ڕێزگرتنی یەکتر لەنێوان تاکەکاندا جیا ناکرێتەوە. ڕێزگرتن لە یەکتر و ڕێزگرتن بەگشتی چەمکێکی فراوانە کە دەتوانرێت لە بەرهەمی زۆرێک لە زانایانی ئەخلاقی یان فەیلەسوفاندا ئاماژەی پێ بدرێت. زۆر پێناسە لە توێژینەوە زانستییەکاندا نیشان دراون. بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموو پێناسەکان ئەوەیە کە ڕێزگرتن بەبێ دانپێدانانی کەرامەتی کەسێک و تاکایەتیی کەسێکی تر بوونی نییە.

فینۆمینۆلۆژی ڕێزگرتن لە ئەخلاقی پەروەردەدا بابەتێکی سەرەکییە لە پرۆسەیەکی مەعریفیی سەرکەوتوو کە لەسەر بنەمای داتای کوالیتی بەرز بنیات نراوە، کە بە بەڵگەی زانستی و پێکهاتەیەکی کاریگەرانەی دروستکراوی پەیوەندیی نێوان کەسەکان پشتڕاست کراوەتەوە، کە دەرفەتی نوێ بۆ چارەکردنی  کێشە و پرسە بابەتییەکانی پەیوەندیی نێوان مامۆستایان و فێرخوازان درەخسێنێت. 

References

1. Abbagnano N. Memoirs of a philosopher. M.: Alethea, 2000. 312 p
2. Batarchuk D. S. Tolerance as a socio-psychological phenomenon of an ethnically diver-sified society // Vestn. Tomsk State Pedagogical University. University of Tomsk (Tomsk State Pedagogical University Bulletin). 2010. Issue 5. pp. 129-134
3. Husserl E. Phenomenology (article in the Encyclopedia Britannica). Source: Logos magazine, 1991, No. 1. — pp. 12-21.
4. Husserl E. Ideas for pure phenomenology and phenomenological philosophy. Moscow: Akademicheki Prospekt, 2009. 456 p.
5. Dzhurinsky, A. N. The history of pedagogy and education. In 2 parts. Part 2. XX-XXI centuries. Textbook / A.N. Dzhurinsky. - M.: Yurait, 2016. - 284 p.
6. Drummond, J. J. Respect as a moral emotion: a phenomenological approach. Husserl Stud 22 , 1–27 (2006). https://doi.org/10.1007/s10743-006-9001-z (Date of reference: 12.01.2024).
7. Zvenigorodskaya G. P. Phenomenological pedagogy: monograph. Khabarovsk: Publish-ing house of DVGGU. 179 s
8. Zeleeva V.P. Pedagogical phenomenology: return and new meanings // Education and self-development. 2010. No. 5 (21). pp. 56-61.
9. Moreva N.A. Fundamentals of pedagogical skills: studies.handbook for universities [Text] /N.A.Moreva. – M.: Enlightenment, 2006. – 320 p.
10. Fundamentals of ethical knowledge / Edited by M. Rosenko. - M.: Lan, 2017. - 224 p.
11. Plekhanov E.A. Phenomenology of education: epistemological aspects // Epistemolo-gy and philosophy of science. 2009. No. 2 (20). pp. 58-61.
12. Sapunov M.B., Gogonenkova E.A. Philosophy of education and science: a return to mathematics? // Philosophy and social and humanitarian knowledge. – M., 2003. – 249 p.
13. Stepashko L. A. Philosophy of education: ontological, axiological, anthropological foundations: studies. stipend. Vladivostok: Publishing House of the Far Eastern State University, 2008. 248 p.
14. Tymoshchuk E.A. Theory of sociocultural objects in R. Ingarden's phenomenology: diss. ... candidate of Philos. n / Nizhny Novgorod State University of Architecture and Civil En-gineering. Nizhny Novgorod, 2009. pp. 112-123.

15. Ushinsky K. D. Man as a subject of education: The experience of pedagogical anthro-pology. Moscow: Fair PRESS, 2004. 576 p